Ibnu Qayyim
Ibn Qayyim al-Jawziyyah (691/1292 - 751/1350) bukanlah tokoh yang asing
dalam kalangan orang Islam, tetapi ramai yang tidak tahu pemikiran dan sumbangannya
dalam falsafah ekonomi Islam. Ibn Qayyim banyak membincangkan konsep kekayaan
dan kemiskinan, ekonomi dan zakat, konsep faedah, riba al-fadi dan riba
al-nasiiah, dan mekanisme pasaran.
Ibn Qayyim atau nama asalnya Shams al-Din Abu 'Abd Allah Muhammad bin Abu Bakr
bin Sa'ad, lahir pada 7 Safar 691H bersamaan 9 Januari 1292M di Damsyik. Beliau
meninggal dunia pada tahun 751H/1350M ditempat yang sama. Beliau dibesarkan
dalam keluarga yang mementingkan ilmu pengetahuan. Ayahnya merupakan guru pertama
yang mengajar Ibn Qayyim tentang ilmu-ilmu asas Islam termasuk ilmu al-fara'id.
Sebenarnya, beliau telah menuntut pelbagai bidang pengajian dengan beberapa
orang ulama terkenal pada waktu remajanya. Antara guru beliau ialah Qadi
Sulayman bin Hamzah (711H/1311M), Shaykh Abu Bakr (718H/1318M), al-Majd
al-Tunisi (718 H), Abu al-Fath al-Ba'li (709H), al- Saffi al-Hindi (715H),
al-Taqi al-Sulayman, Abu Bakr bin 'Abd al-Da'im (718H), Abu Basr bin al-Shirazi
(723H), 'Isa al-Mut'im (719H), Isma'il Maktum (716H), dan Ibn Taymiyyah (661 -
728/1263 - 1328).
Antara bidang pengajian yang dipelajari daripada mereka ialah tafsir al-Quran,
hadith, usul al-fiqh, dan fiqh. Kesungguhan dan ketekunan Ibn Qayyim
mempelajari ilmu dan pelbagai bidang, akhirnya menjadikan beliau terkenal
sebagai seorang tokoh dalam bidang fiqh, usul al-fiqh, tafsir, bahasa Arab,
ilmu kalam, dan hadith. Malah menurut Ibn 'Imad, Ibn Qayyim merupakan seorang
yang alim dalam bidang tasawuf.
Ibn Qayyim sangat terkenal sebagai seorang tokoh ilmuwan pada zamannya dan
dapat menguasai pelbagai bidang ilmu. Beliau merupakan salah seorang faqih yang
mempunyai autoriti dalam Mazhab Hambali. Ada sesetengah Ulama Sufi
menggelarkannya sebagai sufi agong. Beliau juga mempunyai personaliti dan
peribadi yang baik yang amat sukar ditandingi oleh orang lain yang semasa
dengannya. Ibn Kathir (774H/1373M), salah seorang anak muridnya pernah
menyatakan bahawa Ibn Qayyim kuat beribadat dan peribadinya disukai oleh orang
ramai pada waktu itu. Antara lain Ibn Kathir menulis, "Aku tidak pernah
melihat pada zaman kami ini, orang yang kuat beribadat seperti Ibn Qayyim.
Apabila sembahyang, sembahyangnya begitu lama. Beliau memanjang rukuknya dan
juga sujudnya."
Selaku seorang ulama yang terkenal, Ibn Qayyim telah didampingi oleh ramai
orang yang berguru dan mempelajari pelbagai bidang ilmu dengannya. Antara anak
muridnya yang masyhur ialah Ibn Kathir tokoh dalam ilmu hadith dan sejarah,
Zayn al-Din Ibn Rajab al- Hambali (795H/1397M) seorang tokoh dalam Mazhab
Hambali, dan Ibn Hajar al-'Asqalani (852H/1449M) seorang tokoh hadith yang
tidak asing lagi.
Menurut penyelidikan Dr. 'Iwad Allah Jad Hijazi penulisan Ibn Qayyim
dalam pelbagai bidang ilmu pengetahuan berjumlah 66 buah. Penulisan itu ada
yang berjilid-jilid, ada yang tebal dan ada yang kecil serta ringkas. Dalam
bidang tafsir Ibn Qayyim menulis Kitab al'Tibyan fi Iqsam al'Qur'an, Tafsir al
Muuawwizatayn, Tafsir Surah al'Fatihah yang terdapat di awal Kitab Madarij
al-Salikin, dan lain-lain lagi.
Dalam bidang Hadith, Ibn Qayyim menulis kitab-kitab seperti Tahdhib al-Siman
oleh Abu Dawud, al-Wabilal Sayyab min al-Kalam al-Tayyib, dan sebagainya. Dalam
bidang Fiqh dan Usul Fiqh beliau menyumbangkan kitab-kitab seperti, Ilam
al-Muwaqqi'in 'an Rabb al-'Alarum, al-Turuq al-Hukmiyyah fi al-Siyysah
al-Shar'iyyah, al-Solah wa Ahkam Tariqiha, Tuhfah al-Mawdud biAhkam al-Mawlud,
Bayan al-Dalil "An Istighna" al-Musabaqah 'an al-Tahlil, al-Tahlil
Fima Yaaill wa Yaarum min Libas al-Harir, dan sebagainya.
Dalam bidang tasawuf Ibn Qayyim menulis yang antaranya, kitab-kitab Madarij
al-Salikin, Rawdah. al-Muhibbin wa Nuzhah ai-Mushtaqin, al-Fawa'id li Ibn
Qayyim, 'Uddah al-Sabirin wa Dhakhirah al-Shakirin, Taraq al-Hijratayn wa Bab
al-Sa'adatayn, dan sebagainya. Dalam bidang kalam dan falsafah Ibn Qayyim
menulis beberapa kitab seperti, Shifa' a-'Alil fi Masa'il al-Qada' wa Al-Qadar
wa al-hikmah wa al-Ta'lil, Kitab al-Ruh, Hadi al-Arwah ila Bilad al-Afrah, dan
Miftah dar al-Sa'adah wa Manshur Wilayah al-'Ilm wa al-Iradah.
Dalam bidang sejarah, beliau menulis Kitab Zad al-Ma'ad fi Hady Khayr al-'Ibad.
Ibn Qayyim juga menulis al-Tibb al-Nabawi, Talbis Iblis, al-Jawab al-Kafi 'an
Lima Sa'ala 'An al-Dawa' al-Shafi, dan lain-lain lagi.
Ibn Qayyim dalam penulisannya juga telah menyentuh beberapa perkara berkenaan
dengan falsafah ekonomi Islam iaitu konsep manusia Islam (homo islamicus) dan
manusia bukan ekonomi (non homo economicus), konsep keadilan dan nilai-nilai
etika dalam ekonomi, aktiviti ekonomi, kerjasama dan pembahagian buruh,
pemilikan harta kekayaan oleh individu, dan peranan kerajaan dalam ekonomi.
Dalam hal ini, Ibn Qayyim menggariskan asas kepercayaan Islam bahawa setiap
manusia bertanggungjawab membimbing diri sendiri ke arah menjadi hamba Allah
yang baik dan Allah S.W.T merupakan sumber pedoman dan petunjuk.
Dalam pengajian ekonomi, manusia digambarkan sebagai makhluk yang sifat,
gelagat, dan tindakannya mementingkan diri sendiri, tamak, haloba, dan
menjadikan keuntungan sebagai asas penting dalam semua jenis aktiviti ekonomi.
Jadi, setiap manusia bertanggungjawab terhadap perbuatannya dan Allah S.W.T
menjadi pedoman dan petunjuk ke arah jalan yang betul.
Selain itu, Ibn Qayyim menekankan bahawa hidup di dunia ini merupakan
ujian dan cubaan daripada Allah S.W.T. Ujian yang dikenakan kepada manusia itu
boleh sama ada dalam bentuk anugerah harta kekayaan ataupun diberikan kehidupan
yang susah. Anugerah kekayaan kepada seseorang tidak bermaksud Allah S.W.T
sayang kepadanya. Demikian juga ujian kemiskinan tidak bermaksud Allah S.W.T
benci kepada seseorang. Harta kekayaan yang dimiliki oleh manusia bukanlah
bererti hidup ini penuh dengan kesenangan.
Ibn Qayyim juga ada menyentuh soal keadilan yang merupakan teras semua
aspek dalam kehidupan. Menurut Ibn Qayyim, keadilan merupakan objektif dan
matlamat utama Syariah. Hal ini demikian adalah kerana Syariah itu mengandungi
keadilan, keberkatan, dan kebijaksanaan. Perkara yang bercanggah dengan
keadilan akan menukarkan keberkatan dan kebajikan kepada laknat dan kejahatan,
dan daripada kebijaksanaan kepada sesuatu yang tidak berfaedah kepada Syariah.
Sehubungan dengan itu Ibn Qayyim menjelaskan nilai-nilai etika yang baik
seharusnya diamalkan oleh orang Islam dalam kegiatan ekonomi mereka. Antara
nilai etika yang baik ialah kepatuhan kepada Allah SWT, ketaatan.
kepada agama, sifat baik, jujur, dan benar. Apabila nilai etika tersebut
diamalkan dalam kehidupan seharian terutamanya dalam kegiatan ekonomi, akan
menjauhkan nilai-nilai jahat seperti pembohongan, penipuan, dan korupsi.
Selanjutnya beliau menjelaskan bahawa akibat daripada sifat semula jadi yang
suka berbohong akan menyebabkan kejayaan tidak tercapai dalam kehidupan.
Apabila keadaan ini berlaku, kehidupan perekonomian akan cacat termasuk juga
aspek-aspek lain dalam kehidupan. Dalam perkataan lain, pembohongan memberi
impak yang besar dalam kehidupan orang-orang Islam.
Memandangkan akibat yang besar daripada ketidaktaatan dan kejahatan sosial, Ibn
Qayyim ada menulis bahawa kesan-kesan dosa akan membawa kepada tidak baik dan
dikutuk. Dosa-dosa ini mencacatkan jasad dan roh manusia yang merosakan
kehidupan di dunia ini dan selepas mati.
Sifat-sifat yang negatif seperti pembohongan, penipuan, dan
pengeksploitasian serta ketidakjujuran mendorong kepada keadaan yang tidak
tenteram dalam kehidupan masyarakat. Akan berlaku huru-hara, kecurigaan,
ketidakstabilan, dan kekecewaan dalam kalangan masyarakat. Apabila semua
perkara ini berlaku, kegiatan ekonomi akan menguncup.
Sebaliknya nilai-nilai etika yang diamalkan dalam masyarakat akan
menyuburkan suasana keyakinan dan jaminan keselamatan dalam masyarakat. Pada
masa yang sama, masyarakat akan bekerjasama dalam proses pengeluaran dan
kestabilan ekonomi. Dalam perkataan lain pengeluaran barang-barang dan
perkhidmatan akan meningkat, dan masyarakat akan hidup mewah.
Selain itu, Ibn Qayyim menganjurkan campur tangan kerajaan dalam pemilikan
harta kekayaan individu jika individu berkenaan menggunakan harta kekayaan
berkenaan pada jalan yang bertentangan dengan faedah masyarakat. Dalam hubungan
ini, Ibn Qayyim telah memetik sepotong hadith Rasulullah s.a.w. mengenai
seorang hamba (harta) yang dimiliki bersama oleh beberapa rakan kongsi (tuan)
yang hendak dibebaskan oleh salah seorang daripada tuannya, sedangkan tuan-tuan
yang lain tidak bersetuju dengan pembebasan tersebut.
Dalam kes ini Rasulullah s.a.w. memutuskan harga yang adil dan
rakan-rakan kongsi yang lain diminta menerima bahagian masing-masing. Selepas
itu, hamba berkenaan telah dibebaskan.
Hadith ini menjadi asas pada Ibn Qayyim dalam menentukan peraturan bahawa
sesuatu harta yang tidak boleh dibahagikan dan dimiliki bersama boleh dijual
jika salah seorang daripada para pemiliknya berhasrat untuk menjualnya.
Jelas, beberapa aspek dalam falsafah ekonomi Islam yang dihuraikan oleh Ibn
Qayyim €tersebut merupakan antara prinsip dan teras ekonomi Islam yang
membezakannya dengan falsafah ekonomi konversional.